Zimbabve’de sıtma “intikamla geri döndü”: Ölümler 3 katına çıktı

Zimbabve’nin sıtmayla mücadele çabaları, ABD’den gelen yardımların kesilmesiyle büyük bir darbe aldı. Uzmanlar, hastalığın “intikamla” geri döndüğünü belirtirken, 2025 yılında kaydedilen sıtma salgını sayısı 115’e yükseldi; oysa geçen yıl bu sayı sadece birdi. Bu keskin vaka artışı, eski ABD Başkanı Donald Trump’ın ABD’deki araştırma ve ulusal müdahale programlarına yönelik kritik fonlamayı durdurmasından altı ay sonra gerçekleşti.

Ocak ayında tüberküloz, HIV/AIDS ve sıtma programlarına ayrılan fonlarda yapılan kesintiler, Mutare’deki Afrika Üniversitesi’nde bulunan ve ülkenin Ulusal Sıtma Kontrol Programı’na bilimsel araştırmalar sağlayan Zimbabve Sıtma Entomolojik Destek Programı (Zento)‘nu felç etti.

Sağlık Bakanlığı verilerine göre, 2025’in ilk dört ayında kümülatif sıtma vakaları %180 artış gösterirken, sıtma kaynaklı ölüm sayısı 2024’ün aynı dönemindeki 45’ten 2025’te 143’e çıkarak %218 arttı. Zimbabve Sağlık Bakanlığı’nın 26 Haziran itibarıyla yayımladığı rapora göre ise sıtma vakalarının sayısı 334 ölümle birlikte 119.648’e yükseldi.

Temel kontrol yöntemleri sekteye uğradı

Sivrisinek tülleri gibi temel kontrol yöntemlerinin dağıtımı da aksadı ve ülke genelinde yüz binlerce insan sivrisinek ısırıklarına karşı savunmasız kaldı. Sağlık Bakanlığı, Mayıs ayında 1.615.000 adet böcek ilacıyla işlem görmüş tül dağıtıldığını, ancak ABD fonlarının çekilmesi nedeniyle 600.000 adetlik bir açık oluştuğunu açıkladı.

Zimbabve Toplum Sağlık Çalışma Grubu Direktörü Itai Rusike, fon eksikliklerinin ülkenin son 20 yılda sıtmaya karşı elde ettiği önemli kazanımları tehlikeye attığını söyledi. Rusike, “Önleme ve tedavi çabalarının yolunda gitmesi için sürekli yerel finansman kritik önem taşıyor,” dedi. Ayrıca, “Hamile kadınlar için cibinlik ve koruyucu ilaçlar bulunamazsa, hayatlar kaybedilir. Test kitleri ve birinci basamak tedavilerin tedariki aksadığında, sıtma vakaları ve ölümler artar,” diye ekledi. Toplam sıtma vakalarının %14’ünü beş yaşın altındaki çocuklar oluşturuyor.

Zimbabve, Afrika Birliği’nin koyduğu iddialı hedef doğrultusunda 2030 yılına kadar sıtmayı ortadan kaldırmayı hedefliyor. Bu amaçla, toplumda farkındalık yaratma, böcek ilacıyla işlem görmüş cibinlik ve ilaçlama ile sivrisinek ısırıklarını önleme ve gözetim sistemlerini iyileştirme gibi çeşitli stratejiler kullanılıyor.

Finansal bağımsızlık çağrısı ve zorlu geri dönüş

Eski sağlık bakanı Dr. Henry Madzorera, Zimbabve’nin finansman açığını kapatmak için kendi kaynaklarını harekete geçirmesi gerektiğini söyledi. Madzorera, “Sağlık sektörüne çok fazla vergi ayırdık; bunları sağlıklı yaşamı teşvik etmek ve hastalıkları önlemek için akıllıca kullanalım,” dedi ve ekledi: “İnsanların sıtma hastalığına karşı erken tedavi edilmesi gerekiyor. Ülke, sıtmayla mücadele faaliyetleri için bağışçılara güvenmemeli.”

USAID, 2024 yılında Zimbabve’deki sağlık ve tarım programlarına 270 milyon dolar harcamıştı. Zimbabve Sağlık Bakan Yardımcısı Sleiman Kwidini, ABD’nin kesintileri nedeniyle oluşan finansman açığının cibinlik temininde aksaklıklara yol açtığını itiraf etti. Kwidini, “ABD’nin fonları çekmesinin ardından şimdi bu ağların tedarikini devralıyoruz. Biraz önce rahatsız olduk, ancak vizyonumuz sıtmayı 2030 yılına kadar ortadan kaldırmak,” dedi.

Afrika Üniversitesi Sıtma Enstitüsü Müdürü Prof. Sungano Mharakurwa, kaybedilen zeminin telafi edilmesinin zaman alacağını belirterek, “Eğer fon bulursak, hemen kolları sıvayıp, sıtmaya karşı bu ölümcül belayı yenene kadar tekrar başarılar elde edebiliriz,” şeklinde konuştu.

Zento sivrisinek izleme programının Manicaland eyaletinde başlamasından bu yana sıtma vakalarında belirgin bir azalma olduğunu ve ABD’deki kesintiler geldiğinde programın uzatılmak üzere olduğunu söyledi. Mharakurwa, “Ulusal Sıtma Kontrol Programı ile birlikte çalışırken, program yeni genişletilmişti. Ülke çapında beş yıl boyunca devam edecekken aniden sonlandırıldı,” dedi.

Afrika Üniversitesi verilerine göre Manicaland’da 2020 yılında 145.775 sıtma vakası kaydedildi, ancak Zento’nun 2021’de uygulamaya konulmasından sonra bu sayı sadece 28.387’ye düştü. Eyaletteki sıtma vakaları, ABD fonlarının kesilmesiyle bir sonraki yıl üç kattan fazla artarak 27.212’ye ulaşmadan önce 2024 yılına kadar 8.035’e düşmüştü. Mharakurwa, “Sıtma hemen ardından intikamla geri döndü ve azalan vaka sayıları 2025’te yeniden artarak projenin başlangıcından bu yana görülen seviyeleri aştı,” diyerek durumun ciddiyetini vurguladı. Bu yıl normalin üzerinde yağan yağışların da sıtmanın bulaşmasını kolaylaştırarak durumu daha da kötüleştirdiğini sözlerine ekledi.